Dariusz Kalina
Duże kompleksy dóbr stołowych biskupa krakowskiego podzielone były na klucze. Wśród nich znajdował się klucz kielecki, w skład którego wchodziły wsie Wola Kopcowa, Brzezinki, Radkowice i na gruntach Domaszowic zorganizowany Nowy Folwark. W każdej tej miejscowości jako centrum pewnego organizmu gospodarczego, funkcjonować musiała siedziba administratora dwór, o określonym programie funkcjonalnym. Ciało to było zawsze pewnym skupiskiem osadniczym, skupionym wokół zabudowań mieszkalnych i gospodarczych. W odróżnieniu od siedzib rezydencjonalnych możnych, były to formy pozbawione jakichkolwiek cech obronnych i w swojej skali skromne.
Zespół osadniczy klucza składał się z elementów powiązanych z gospodarką rolniczą i przemysłową. Jej skróconą dominantę stanowił nie „dom pański”, lecz skromny, zazwyczaj drewniany dwór folwarczny 2 . Odwrócony tu został jakoby program wiejskiej siedziby pańskiej. Warunek gospodarki klucza nadawał siedzibie takiej użytkowy charakter. Skala takich zespołów zależna była od możliwości finansowych zorganizowanych wokół nich dóbr. Bazę źródłową tematu tworzą powstałe w 1788 roku inwentarz klucza kieleckiego 3 , lustracja wszelkich dóbr królewskich w województwie sandomierskim z 1789 4 , oraz akta Dyrekcji Ubezpieczeń 5 .
Dwór w Woli Kopciowej koło Kielc – stan na przełomie XIX i XX wieku. Rys. J. Olszewski, za: M. Rawita-Witanowski, Dawny powiat chęciński…
Wola Kopcowa vel Kopciowa – wieś w pobliżu Kielc, od których oddziela ją Grzbiet Szydłówkowski, skąd roztacza się rozległy widok na zachodni kraniec Doliny Kielecko-Łagowskiej. Nieopodal strumyka przecinającego wieś, w miejscu gdzie dawniej krzyżowały się szlaki turystyczne, na kulminacji wzgórza istniał do 1951 roku dwór, w tradycji określany jako myśliwski. Dwór ten nie budził zainteresowania badaczy, z zapomnienia wyrwał go w swych Dziennikach Stefan Żeromski, którego ojciec dzierżawił ten majątek w latach 1865-1868 6 .
Z kolei Rawita – Witanowski w swej monografii powiatu chęcińskiego, pisanej w latach 1897-1903, zamieścił lakoniczną wzmiankę o „myśliwskim dworze biskupów krakowskich w Woli Kopcowej”. Uzupełnia go niezwykle cenny rysunek Olszewskiego, przedstawiający parterowy, alkierzowy dwór, kryty gontem, z lukarną na poddaszu 7 .
W 1995 roku mieszkaniec Woli Kopcowej p. Okrajek nabywszy działkę budowlaną na terenie wsi odkrył w wnętrzu ziemi sklepione piwnice, na której wznosi się obecnie jego dom mieszkalny. Z dużym prawdopodobieństwem możemy stwierdzić, że były to pozostałości wzmiankowanego dworu.
W świetle zgromadzonego materiału dwór w Woli Kopcowej w istocie związany był z folwarkiem Cedzyna 8 . Obie wsie graniczące ze sobą wchodziły w skład dóbr biskupstwa krakowskiego. Z nich wyodrębniony został folwark z ośrodkiem w Cedzynie, w skład którego pod koniec XVIII stulecia wchodziły wsie: Cedzyna, Radlin, Leszczyny, Dąbrowa. Z niejasnych powodów dwór cedzyński pobudowano na gruntach wsi Wola Kopcowa, a podobna sytuacja miała miejsce w Domaszowicach, gdzie dwór pobudowano w Nowym Folwarku 9 .
Wieś Cedzyna położona jest kilka kilometrów od Kielc w kierunku wschodnim, graniczy z Leszczynami, Radlinem i Wolą Kopcową, którą jedynie obsługiwała parafia w Kielcach. W XVIII wieku znajdowały się tu: most na Lubrzance, karczma, kuźnica i folwark. W skład zespołu folwarcznego wchodziły : budynek mieszkalny, spichlerzyk, gumno z chlewikiem, stodołą, dwie obórki, wozownia, stajenka i kuźnica 10 .
Położenie dworu w Woli Kopcowej na mapie WIG 1933
Według opisu z 1789 roku, fundatorem dworu w Woli Kopcowej jak i w Radlinie, Masłowie, Brzezinkach i Nowym Folwarku był biskup krakowski Kajetan Sołtyk w latach 1776-1778 11 .
Budynek mieszkalny, dwór cedzyński na gruntach Woli Kopcowej zbudowany, miał rzut prostokąta o wym. 32 na 24 łokcie, z dwoma alkierzami o wym. 12 na 8 łokci, ” z drzewa pod topór ciosany” 12 . Położony był na osi północ-południe na kulminacji wzgórza , którego stok opada w kierunku strumienia. Od strony północnej towarzyszył mu spichlerzyk. Z prawej strony, patrząc na południe znajdowały się zabudowania gumna. W odległości około 200 kroków na wprost znajdował się staw, nad którym pracowała mechaniczna kuźnica i piec dymarski. Nad groblą znajdował się młyn zwany Maj, nieopodal karczma 13 .
Według planu z 1849-1864 we wnętrzu znajdowało się 12 lokalności w dwóch traktach, odwróconych w stosunku do siebie. Wejście poprzedzał ganek na dwóch słupach z daszkiem gontowym 14 . Po przejściu sieni w której „powała i podłoga z drzewa”, wchodziło się na wprost , za przepierzeniem do kuchni. W niej znajdował się piec „o dwóch czeluściach z kominem na sztagach gliną wylepionym, po wierzchu murowanym z cegły”, oraz schody prowadzące na poddasze. Po lewej od wejścia, ulokowała się część mieszkalna zwana „rezydencja dla dzierżawcy”. Po przejściu do pomieszczenia, w którym „kominek kapiasty z blachą i korbą żelazną, piec kaflowy biały, o dwóch oknach”, drzwi prowadziły do pokoju o jednym oknie, w którym kraty żelazne. Dalej drzwi prowadziły do przedsionka o jednym oknie, pod którym ówcześnie zaczęto wybierać piwnicę, częściowo już zamurowaną. Dalej drzwi prowadziły do alkierza o jednym oknie „z szyb okrągłych w ołów”. Z niego prowadziło wyjście na zewnątrz w kierunku drewnianego spichlerza. Stronę przeciwną dworu zajmowała izba czeladna „z kominem kapiastym i piecem chlebowym z cegły, około którego stały ławy”. Wnętrze oświetlały dwa okna, pod nimi ława z drewna jodłowego długa. Z niej w bok wchodziło się do komory o jednym oknie „z szyb okrągłych”, inne drzwi prowadziły do kuchni. Przestrzeń między alkierzami ocieniał daszek na słupach drewnianych. W rogu alkierza było locus secreti.
Następnym elementem zespołu był spichlerzyk „z drzewa okrągłego pod topór”, zbudowany razem z dworem, tj. w 1776 roku. Wejście poprzedzała wystawa z „obdylowaniem”, wewnątrz było jedno pomieszczenie o dwóch oknach, w powale wejście na poddasze. Całość krył gont.
Na wschód od dworu znajdowała się część gospodarcza zespołu czyli gumno. Prowadziły doń podwójne wrota a całość była oparkaniona. Od strony strumienia stał niewielki chlew, stodoła o dwóch bojowiskach, także z inicjatywy Sołtyka w 1776 roku, oba obiekty „z drzewa okrągłego”, kryte słomą. Nieopodal stała karczma i przystawione doń dwie obory, między nimi wozownia i stajenkę, a wszystko pod jednym dachem, kryte gontem „z drzewa okrągłego”.
Staw gromadził wodę dla mechanicznej kuźnicy o dwóch wałach, również fundacji biskupa Sołtyka w 1776 roku. Był to budynek z drewna, kryty gontem o jednej lokalności, w której znajdował się „piec do wykowania”. Miechy i młot poruszane były przez dwa wały. Obok stał murowany piec dymarski.
Zakład ten obsługiwało 3 kowali od młota mechanicznego oraz jeden „ręczny”, trzech dymiarzy, wszyscy mieszkańcy Woli Kopcowej.
W świetle przedstawionego materiału objawia się nie mający nic wspólnego z myślistwem zespół folwarku cedzyńskiego, złożony z części mieszkalnej administratora folwarku-alkierzowego, parterowego dworu, oraz części gospodarczej. Nie wiadomo kiedy dwór zaczęto etapami przebudowywać na obiekt murowany. Na planie Dyrekcji Ubezpieczeń z lat 1849-1864 jeden z alkierzy został już zmurowany 15 . Rozebrany w 1951 roku budynek był częścią pod-piwniczony kolebką, murowany z cegły. Wejście paradne po kamiennych schodach z takąż balustradą znajdowało się od wschodu. Wewnątrz było razem dwanaście pomieszczeń, do których w sumie prowadziło trzy wejścia 16 .
Identyczny zespół znajdował się w Brzezinkach , również fundacji Kajetana Sołtyka z 1777 roku. W skład niego wchodziły analogicznie: dwór, stodoła, obórka, stajnia, spichlerzyk, kuźnica, dymarka, młyn 17 . Gdyby przyjąć iż dwory te budowała ta sama „strzecha”, proces budowy trwać mógł jeden rok. Kolejny dwór zwany Nowy Folwark , na gruntach Domaszowic, tuż przy trasie do Opatowa przedstawiał się analogicznie. Pozbawiony był jedynie kuźnicy i młyna. Dwory w Radlinie i Masłowie 18 budowane były z inicjatywy tegoż biskupa krakowskiego, według identycznego modelu, w okresie około 10 lat. O wiele skromniejszy program miał dworek w Leszczynach , który stał na przeciw kościoła, bez towarzyszącej zabudowy, prawdopodobnie o kilku lokalnościach 19 .
Dwory (określenia gut lub Vwerk)w: Brzezinkach, Domaszowicach, Leszczynach, Masłowie, Nowym Folwarku, Woli Kopcowej – na Mapie z 1914 Karte Westlichen…
Architektura modelu dworów fundacji Biskupa Kajetana Sołtyka ma proweniencję XVII stulecia. W Podzamczu Chęcińskim po ok.1607 roku, z inicjatywy ówczesnego starosty chęcińskiego, zbudowany został parterowy, wówczas alkierzowy dwór, murowany z kamienia, kryty słomą, z gospodarskim zapleczem 20 . Podobnych dworów znaleźć można więcej na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Ich forma się nie zdezaktualizowała i w ciągu XVIII stulecia, spełniając widać wymagania epoki. Odmiennością akcji budowlanej biskupa Sołtyka była ich realizacja w drewnie, podyktowana zapewne ilością inwestycji, dostępnością materiału i zamierzonego ich wykorzystywania jako centra zorganizowanych folwarków. Dlatego dostrzec w nich możemy przede wszystkim program użytkowości, a wystrój zewnętrzny jedynie formą alkierzowego dworu zaświadczać miał o „pańskości” właściciela jak i dzierżawcy, Stawiane na wzgórzu albo przy trakcie były dominantą okolicy.
Dla pracowników wspomnianej kowalichy – wybudowano potem drewnianą kaplice p.w. św. Józefa Robotnika z inicjatywy ks. Ćwiklińskiego.
Przypisy
1 . A. Miłobędzki, Architektura rezydencjonalna historycznej Małopolski. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Łańcut 1982, s. 7-17.
2 . L. Kajzer,” Grodziska sarmackie”. Wstęp do problematyki badawczej, [w:] Słowiańszczyzna w Europie Średniowiecznej, pod red. Z. Kurnatowskiej, Wrocław 1996, s.182.
3 . Inwentarz dóbr po duchowieństwie krakowskim, 1788, klucz kielecki, AGAD, LVI sygnatura Z 3. k. 2-21.
4 . Lustracje starostw i wszelkich dóbr królewskich w woj. i pow. sandomierskim 1789, AGAD XLVI 39. k.119-121.
5 . Akta Dyrekcji Ubezpieczeń, WAP Kielce, 148, k. 43.
6 . S.Żeromski, Dzienniki, Warszawa 1953, t. I, s. 44
7 . M. Rawita-Witanowski, Powiat Chęciński,1897-1907. Biblioteka PAN syg.137
8 . Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów Słowiańskich, Warszawa 1893, t. 13, s. 787.
9 . Lustracja 1789, AGAD XLVI 39, k.119.
10 . Ibidem.
11 . Ibidem.
12 . Akta Dyrekcji Ubezpieczeń WAP Kielce, sygn. 148, k. 43.
13 . S. Żeromski, Dzienniki, t. I, s. 424
14 . AGAD, XLVI sygn. 39, k.119-120
15 . DU , WAP Kielce, sygn. 148, k. 43.
16 . Z informacji mieszkańca wsi, pamiętającego czasy istnienia dworu.
17 . Ibidem
18 . AGAD, XLVI 39, k. 128 i nn.
19 . Ibidem, k. 122.
20 . AP w Krakowie. Zbiory na Wawelu. Archiwum Sanguszków ze Sławuty, sygn. 577, k. 11.
